دانستنی هایی در مورد کتاب و کتابداری

                           سال نو مبارک باد

کتابخانه و کتابداری قامتی به بلندای تاریخ تمدن بشری دارد. بدین معنا که انسان پس از ابداع خط توانست آنچه را قبلاً از طریق شفاهی و حافظه ی محدود خود و سینه به سینه به نسل های بعدی منتقل می کرد، به صورت مبضوط و مکتوب به آن ها منتقل  کند. از این زمان به بعد انسان توانست با به کار گیری انواع رسانه ها و محمل ها ی اطلاعاتی از قبیل الواح سنگی گلی، پاپیروس، پوست حیوانات و سرانجام کاغذ، حجم عظیمی از منابع اطلاعاتی را جمع آوری نماید. برای حفاظت و نگهداری از این منابع اطلاعاتی لازم شد تا مکان ها و مراکزی تاسیس شود. بدین ترتیب اولین کتابخانه ها و آرشیو ها بوجود آمدند. پس از شکل گیری کتابخانه و مراکز آرشیوی ضرورت به کارگیری افرادی برای سازماندهی و مدیریت این مجموعه احساس شد. این افراد را که در ابتدا نگهبان یا حافظ کتاب می نامیدند به مرور زمان کتابدار نامیدند و وظیفه جمع آوری، حفاظت و سازماندهی منابع کتابخانه ها به آنها واگذار شد.

حدود صد سال پیش با تاسیس رشته ی کتابداری در دانشگاه ها و مراکز عالی غرب، این حرفه از تشکیلات و ساختار و سرفصل های درسی مدونی برخوردار گردید و بدین ترتیب کتابخانه به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی و کتابداری، به عنوان رشته ای دانشگاهی مقبولیت عام یافت. 

با تکامل فنون و فناوری های مختلف، رسانه های فیزیکی یا به عبارتی محمل عای اطلاعاتی نیز تغییر یافتند و نسل های جدیدی از منابع اطلاعاتی به وجود آمدند که به آن ها منابع دیداری و شنیداری، الکترونیکی یا به صورت عامتر منابع غیر مکتوب می گویند.

کتابخانه و کتابداری از دو نظر بررسی می توان کرد:

الف) وظایف و کارکردهای کتابخانه (کتابخانه و کتابداری از نظر وظایف و عملکرد ها)،

ب) ساختار و تشکیلات کتابخانه (کتابخانه و کتابداری از نظر ساختار و تشکیلات).

                                                                                   وظایف و کارکردهای کتابخانه

                                                                                   به طور کلی هر کتابخانه، مرکز اطلاع رسانی و آرشیو پنج کارکرد اصلی دارد:1) جمع آوری منابع یا مجموعه سازی، 2) حفاظت و نگهداری منابع، 3) سازماندهی منابع، 4) اشاعه اطلاعات (توزیع و در دسترس قرار دادن اطلاعات موجود منابع)، 5) مدیریت کتابخانه.

                                                                                   ساختار و تشکیلات کتابخانه

                                                                                   دارای دو بخش است: 1) بخش خدمات فنی کتابداری.( بخش انتخاب و تهیه منابع، بخش فهرست نویسی، بخش نمایه سازی و چکیده نویسی، بخش یا سایت رایانه).

                                                                                   2) بخش خدمات عمومی کتابخانه.( بخش حفاظت، نگهداری و مرمت منابع، بخش آماده سازی منابع و برگه آرایی، بخش منابع دیداری و شنیداری، بخش نشریات ادواری، بخش خدمات ویژه به کروه های خاص، بخش خدمات و تکثیر).

کتاب چیست؟

قطع کتاب یکی از ویژگی های کتاب است

قطع عبارت است از اندازه کتاب یعنی طول و عرض آن که بر حسب سانتیمتر ارائه می شود. قطع های رایج در ایران عبارتنداز:

قطع جیبی 15×11،

قطع پاتویی 21×12،

قطع رقعی 21×14،

قطع خشتی (مربعی) 21×21،

قطع بیاضی 22×29 (در این قطع عرض کتاب بیشتر است)

قطع وزیری 24×17

قطع بیاضی بزرگ 24×34،

قطع رحلی کوچک 29×22،

قطع رحلی بزرگ 34×24،

قطع سلطانی 49×34.

شکل کنونی کتاب از نظر ظاهری ویژگی های خاصی دارد که اهم آن ها عبارتند از

الف) جلد، ب) صفحات مقدماتی، ج) متن کتاب و د) صفحات انتهایی یا ضمایم.

الف) جلد قسمتی از کتاب است که صفحات آن را به یکدیگر متصل کرده و از آن ها حفاظت می کند، همچنین سبب تسهیل در حمل و نقل و استفاده از آن می شود. جلد کتاب ممکن است ساده یا تزیینی باشد و نام مؤلف و عنوان کتاب نیز در آن ذکر شود. جلد کتاب شامل عطف و آستربدرقه است. عطف کتاب بخش میانی جلدهای دو طرف و در واقع لبه ی جلد و به نوعی ستون فقرات کتاب محسوب می شود. گاهی روی عطف کتاب عنوان یا خلاصه ای از آن، نام مؤلف، ناشرو شماره بازیابی کتاب در کتابخانه ارائه می شود. آستربدرقه همان برگ های سفید کتاب است که به جلد چسباندهمی شود و برای استحکام به کار می رود.

ب) صفحات مقدماتی که قبل از متن اصلی کتاب قرار می گیرد و شامل این قسمت هاست.

- لت آستربدرقه، ورق سفید در اول یا آخر کتاب به جلد چسبانده نمی شود.این ورف در واقع نیمی از آستربدرقه است و نیم دیگر را که به جلد چسبانده می شود در اصطلاح انگلیسی past-down می گویند.

- صفحه نیم عنوان، این بخش قبل از صفحه ی عنوان می آید و بر روی آن عنوان کتاب یا نام مؤلف به صورت مختصر ارائه می شود که در اصل برای حفاظت از صفحه ی عنوان کتاب است.

- لوحه ی آغازین، ورقه ی مصور و تزیین شده که مربوط به موضوع کتاب است و قبل از صفحه ی عنوان می آید.همه ی کتاب ها لوحه ی آغازین و صفحه ی نیم عنوان ندارند.

- صفحه عنوان، صفحه ی عنوان مهم ترین بخش کتاب از نظر سازماندهی و کتابخانه محسوب می شود که در آن عنوان کامل کتاب، عنوان فرعی، نام مؤلف همراه با ویژگی های تحصیلاتی و موقعیت های اجتماعی و علمی، نام ویراستار، نام مصور یا مترجم، نام مقدمه نویس، نوبت ویراش کتاب اگر چاپ  اول نباشد و سرانجام مشخصات انتشار ذکر می شود.

- صفحه حق مؤلف، در پشت صفحه عنوان تاریخ حق مؤلف، مالک حق مؤلف و دیگر اطلاعات مرتبط با بهره برداری ازبخش های مختلف کتاب ارائه می شود.

- صفحه اهدا که بعد از صفحه عنوان می آید و در آن مؤلف یا مترجم، کتاب خود را به کسی یا کسانی هدیه می کند.

- فهرست مندرجات که به صورت مختصر یا مفصل بخش های مختلف کتاب را معرفی می کند.

- مقدمه، دیباچه و پیشگفتارکه در آن دیدگاه نویسنده و هدف از تالیف کتاب و کلیاتی درباره ی آن ارائه می شود. ممکن است دیباچه و پیشگفتار را فرد دیگری غیر از مؤلف بنویسد تا بدین طریق مؤلف را تایید کرده و بر ارزش و اعتبار کتاب او بیفزاید.

ج) متن کتاب، بخش اصلی و بدنه کتاب که به صورت فصل های متعدد ارائه می شود.

د) صفحات انتهایی یا ضمایم، این بخش را گاهی صفحات ویژه مآخذ و یا مواد مرجع نیز می گویند و ممکن است شامل این موارد باشد.

- ضمایم کتاب مثل اطلاعات جغرافیایی، اشکال مختلف، نمودارها و غیره.

- کتابشناسی یا فهرست مآخذ که در آن فهرستی از منابع مورد استفاده ارائه می شود.

- واژنامه که در آن فهرستی از اطلاعات فنی و تخصصی کتاب به صورت الفبایی منظم می شود.

- نمایه کتاب که به صورت موضوعی، اعلام و ترکیبی است.